Taş İşleme Cepheler,Anadolu Sanatsal Taş İşleme

anadolusanatsal.com
TAŞ İŞLEME CEPHELER

 Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde konut mimarisini en iyi yansıtan yerlerin başında Diyarbakır, Urfa ve Mardin gelmektedir. Bu yerleşim yerlerinde bazı yerel üslupsal farklar yanında belirgin ortak özelliklere de rastlanılmaktadır. Bu bölgedeki geleneksel evler, coğrafi farklılıklar (iklim, jeolojik yapı, malzeme) dışında, aile yapısı, dini yapı, ekonomik yapı ve kültürel etkileşimle oluşmuştur. Dışa kapalı, içe dönük avlulu plan düzeni, yığma yapım tekniği, taş malzeme, düz dam… ortak mimari özelliklerdir. Geleneksel Diyarbakır evleri; kare, dikdörtgen veya yamuk planlı bir avlunun etrafına birimlerin sıralanmasıyla oluşmuştur. Büyük ve zengin ailelerin evleri harem ve selamlıklıdır. Her iki kısmın yazlık ve kışlık odaları ayrı ayrı düzenlenmiştir. Evlerin zemin katında havuzlu eyvanlar, odalar ve servis mekanları (tuvalet, banyo, mutfak, ahır), birinci katta ise odalar, gezemek, eyvan ve tuvalet yer alır. Bodrum ise kiler ve odunluk olarak kullanılmaktadır. Evin büyüklüğüne ve ev sahibinin zenginliğine göre oda sayısı değişmektedir. Evlerin iç ve dış cepheleri farklı özellikler gösterir. İçe dönük avlu cepheleri, çok zengin bir mimariye sahiptir. Avlu cephelerinde beyaz derzler, süslemeler, kalker taşları, kapılar, değişik formlardaki pencereler, parmaklıklar, farklı eyvan ve pencere kemerleri kullanılmıştır. Sokak cepheleri, iç cephe mimarisine göre oldukça sadedir. Genellikle yüksek sağır duvarlar şeklindeki dış cephede mimari elemanlar, saçaklı basit bir giriş kapısı, tepe pencereleri ve cumbadan oluşmaktadır. Ana yapım malzemesi işlenmesi zor olan bazalt taşıdır [12]. Geleneksel Urfa evleri içe dönük plan düzeninde olup bir avlu etrafında gelişen bir veya iki katlı yapılardır. Genellikle harem ve selamlık bölümlerinden oluşur Temel özelliği ortada eyvan ve iki yanında birer odanın yer aldığı simetrik plan motifini ana birim olarak ele almasıdır. Bu simetrik düzen, yapı genelinde sağlanamamış olup üst katlar için geçerlidir. İklimsel nedenler ile güvenlik ve mahremiyeti sağlamak için evler zemin kat seviyesinde dışarıya tamamen kapalıdır. Pencereler evlerin mahremiyetini bozmayacak şekilde düzenlenmiştir [13]. Evlerde iç ve dış cephe düzeni çok farklıdır. Sokak cepheleri, zemin katta yüksek ve sağır bir duvardan ibarettir. Zemin kattaki tek açıklık, evlerin görkemli yapılmış, kemerli giriş kapıları, bazen kapıların üstünde yer alan küçük pencereler ve üst kattaki çardak denilen çıkmalardaki pencerelerdir.
Dış cephenin sadeliğine karşı avlu cepheleri biçim ve süsleme açısından oldukça hareketlidir. Yığma yapım tekniğinde yapılmış olan Urfa evlerinin ana malzemesi yörede bolca bulunan ve işlenmesi çok kolay olan kalker taşıdır Geleneksel Mardin Evleri’nin oluşumundaki en önemli etmenler ise, içinde bulunduğu bölgenin iklim ve topografyasıdır. Kentin topografik yapısı, konutun kütlesel biçimlenmesinde mevsimlik kullanımı ön plana çıkarmazken, eğimli arazide tek yöne doğru (güney) yönelme zorunluluğu getirmiştir. Kentin sınırlı bir alanda gelişmek zorunda kalışı, yatayda yayılma yerine, düşeyde katları kullanan bir tasarım anlayışının tercih edilmesine neden olmuştur. Haremselamlıklı ev düzeni, yüksek taş duvarlarla sokaktan ayrılmış avlu ve teraslar, büyük merkezli mutfaklar genel plan özelliklerini yansıtmaktadır. Belli mekanların tekrar edilmesiyle evin büyütüldüğü görülmektedir. Evlerin, kapalı ve yarı açık mekanları kare ya da kareye yakın bir modül veya tekrarından oluşmaktadır. Yapılar güneye yönlendiğinden cephelerde bu yönde önem kazanır. Planlamayı yönlendiren yaşama birimi, eyvan ve revak gibi ana mekanlar, tek başlarına ya da birlikteliklerinin bezemeli ya da bezemesiz zengin örnekleri ile güney cephesinde toplanmıştır. Hiçbir yapı birinci kattan itibaren bir diğerinin önünü kesmediği gibi pencerelerde birbirini görmez [14]. Bu illerin yanı sıra, Midyat’ın yakın çevresinde yer
alan, Mardin’e bağlı birkaç küçük yerleşim yeri daha geleneksel konut yoğunluğuyla dikkati çekmektedir. Bunlar içerisinde Savur, Derik ve Estel sayılabilir. Bu yerleşim yerlerindeki geleneksel konutlar, Güneydoğu Anadolu Bölgesi geleneksel konut mimarisinin genel özelliklerini yansıtmaktadır. Savur ilçesi geleneksel konut dokusunun yoğun olduğu bir yerleşim yeridir. Özgün özelliklerini büyük oranda korumaktadır. Derik ilçesinde ise az sayıda nitelikli geleneksel konut vardır. Bugün hem geleneksel dokusu hem de sosyal yapısı özgünlüğünü yitirmiş, tamamen değişmiştir. Estel, konum olarak Midyat’a çok yakındır. En büyük farklılık, Midyat’ta özgün ev sahipleri Süryani iken buradakilerin Müslüman kökenli olmasıdır. Bu yerleşim merkezleri arasında Midyat, birbirinden değişik kültürleri ve inançları kentsel dokusunda barındıran ve yaşatan bir merkez olarak, ayrıcalıklı yerini bugün de korumakta ve bölgenin diğer kasaba ölçeğindeki yerleşim yerlerine göre daha yoğun bir ilgi görmektedir. Geleneksel dokuyu oluşturan kültürel çeşitlilik ile sosyal ve mimari düzen bugün de devam etmektedir. Geleneksel Midyat evinin oluşumunda, aile yapısı, kullanıcıların ekonomik durumu, dini yapı, coğrafi yapı (malzeme, iklim ve jeolojik yapı) ve kültürel etkileşim (Güneydoğu Anadolu ev mimarisi, yakın çevredeki Anadolu ev mimarisi ve geçmiş medeniyetlerin mimari anlayışları) etkili olmuştur.

Yapım Tekniği ve Malzeme

 Geleneksel Midyat evlerinin tamamı Süryani taş ustaları tarafından yapılmıştır. Bugün Midyat’ta taş işleme sanatı ile uğraşanlar, eski Süryani taş ustaları tarafından yetiştirilmiştir. Midyat evlerinin oluşumunda malzeme ve yapım tekniğinin önemi büyüktür. Midyat ve yakın çevresinde sarı kalker taşının (katori) üretimi yapılmaktadır. Mardin evlerinde olduğu gibi (14), duvarların taşıyıcı olduğu yığma yapım ile ayak, sütun ve kemerlerin taşıyıcı olduğu iskelet yapım birlikte kullanılmıştır. Ayaklar ve sütunlar kolon gibi, bunlar arasındaki bağlantıyı oluşturan kemerler ise kiriş gibi çalışmış, tonoz çeşitlerinden oluşan döşemenin yükünü alarak bir iskelet sistem oluşturulmuştur. Duvar genişlikleri genellikle 70-115 cm arasında değişmektedir. Taşıyıcı olmayan ara duvar genişliği 18-25 cm arasında değişirken, taşıyıcı olan ve niş bulunan ara duvarların daha geniş, 50-118 cm arasında değişen çeşitli ölçülerde yapıldığı belirlenmiştir. Duvarın her iki tarafında da niş veya yüklük bulunması durumunda duvar genişliği fazla tutulmuştur. Odalarda tonoz seviyesine kadar olan taş duvarların özgün hali sıvasızdır. Ancak son zamanlarda bazı odalar tonoz seviyesine kadar, bazıları ise tonozla birlikte bilinçsiz bir şekilde boyanmıştır. Bütün iç mekanların zemini taş döşelidir (Şekil 9). Avlu zemini malzemesi doğal taş ve nadiren topraktır. Genellikle maddi durumu iyi olan ailelerin evlerinde avlu döşemesi taş kaplamadır. Bazen zemin katta doğal taş döşeme bulunur. Günümüzde bazı oda döşemeleri yenilenerek mozaik kaplama yapılmıştır. Kolay işlenen kalker taşı nedeniyle, üst örtü tonozdur. Çeşitli tonoz türleri (beşik tonoz, çapraz tonoz ve aynalı tonoz) kullanılmıştır. Evin çatısı mutlaka düz damdır. Tonozların ana malzemesi moloz taş ve harçtır. Tonoz yapılırken önce ahşap ve çamur kalıplar kurularak tavan kalıbı oluşturulur. Daha sonra moloz taş ve arasına harç malzemesi dökülür. Kalıp sökülürken dökülen toprak malzeme daha sonra üst döşeme yapımında kullanılır [15]. Merdivenler zemin ile birinci kat arasında, zemin ile bodrum kat arasında, birinci kat ile dam arasında, yapının içinde veya dışında yapılmıştır. Avlulu evlerde zeminden birinci kata çıkan merdiven, avlunun içerisinde, avlu duvarına veya komşu duvara   bitişik bir noktada yer almıştır. Kat yüksekliğine göre basamak sayısı değişir. Zemin ile bodrum arasındaki merdiven, birkaç basamaktan oluşur. Genellikle var olan doğal taş zeminin kademelendirilmesiyle oluşmuştur. Birinci kattan dama çıkan merdiven terasta veya eyvanın içerisinde, eyvanın kemerli açıklığının bulunduğu yüzünün karşısındaki sağır duvarda, genellikle yerden 1,30m-2,00m yükseklikten başlar. Bu merdivenler yapılırken duvar kalınlığından faydalanılır. Ayrıca avlu içerisinde yapılmış doğal taş basamaklar bulunur. Merdiven basamakları tek parça, alt tarafı düz veya çeyrek daire motifleriyle oyulmuş, süslemelidir. Genellikle basamaklar, bir duvarın üzerinde 15-25 cm çıkma yapacak şekilde oturtulmuştur. Basamak genişliği 25-30 cm arasındadır. Zemin ile birinci kat arasındaki merdivenin kol genişliği 80-133 cm kadar, dama çıkan merdiven daha dar (70-85 cm) yapılmıştır. Terasa ve dama çıkan merdivenlerin kenarında genellikle korkuluk yoktur. Bir kısmına sonradan korkuluk eklenmiştir. Az sayıda merdivenin kenarında taş korkuluk bulunur. Gönye ve düz çıkmalar, konsol olarak çalışan, ortalama 20-30 cm boyutundaki taşların yan yana bitişik ya da aralıklı olarak dizilmesi ile elde edilmiştir. Pencereler 1/2 oranında yapılmıştır. Genellikle genişlikleri 80-95 cm arasında değişmekle beraber, daha küçük olanları 60 ile 70 cm arasında ve az sayıda 95-102 cm arasında yapılmıştır. Pencere doğramaları duvarın genellikle dış yüzündeki 18-25 cm kalınlığındaki dişe oturtulmuştur. Hem içte hem de dışta doğramalı, çift kanatlı pencereler vardır. Pencerelerde, büyük cam elemanlar yerine, bölünmüş cam yüzeyler kullanılmıştır. Pencereler, orta eksenden açılan iki kanat şeklindedir. Açılan kanatların üzerinde sabit bölüm bulunur. Bu bölümde, daha küçük parçalara bölünmüş cam yüzeyler kullanılmıştır. Parmaklıklar dış yüze takılmıştır. Oda ve aralık kapılarının tek kanatlı olanları 70-95 cm arasında değişen ölçülerde olurken, iki kanatlı olanları daha geniş (90-138 cm) yapılmıştır. Dış kapılar ise iki kanatlı olup, yük ve hayvan girişi göz önüne alınarak daha geniş tutulmuş, 120-180 cm arasında değişen ölçülerde yapılmıştır. Dış kapılar yaklaşık 2,20-2,50 m yüksekliğinde yapılmış, üstte iki sıra kemerle geçilmiştir. İlk sıra 30-35 cm, ikinci sıra 20-25 cm arasında değişmektedir. Kapılar ince uzun ahşap parçaların bir araya getirilip arada en az iki kuşakla birleştirilmesiyle oluşturulmuştur. Sütunlar, yuvarlak kesitli taşlardan örülmüştür. Altında sütun alt başlığı bulunur. Ayaklar ise kesme taştan yapılmıştır. Kesme taşların üst üste örülmesiyle oluşur. İçte moloz dolgu vardır. Revağın veya bulunduğu yerin yüksekliğine göre boyutları değişir.Evlerin yapımında en çok kullanılan malzeme taş, ahşap, metal ve alçıdır. Ana yapım malzemesi taştır. Bu taşların en büyük özelliği, çok kolay kesilebilmesinden dolayı rahat bir şekilde işlenebilmesidir. Bu durum zengin süslemelerin elde edilmesini sağlamıştır. Geçmişte olduğu gibi günümüzde de kullanılan bir malzemedir. Taş, Mardin evlerinde olduğu gibi [14] farklı biçimlerde kullanılmıştır. Kesme taş hem zemin katta hem de birinci katta kullanılır. Daha çok birinci katta bulunur. Birinci katta avluya ve sokağa bakan cephelerde, bazen her dört cephede, ayakların örülmesinde ve odalarda tonoz seviyesine kadar, ayrıca avlu giriş kapısının çevresinde ve kemerlerinde de kullanılmıştır. Moloz taş, temel duvarlarında, avlu duvarlarında, bazı evlerde zemin kat avlu cepheleri ile sokaktan görülmeyen yan bina cephelerinde, iç örgüde ve tonoz örgüsünde kullanılan türdür. Süsleme amacıyla kullanılan taş malzeme iç ve dış duvarlarda kullanılmış olup, daha kaliteli, içinde damar ve boşluk bulunmayan, gevşeme olmayan taş cinsidir [15]. Yapıda taş dışında kullanılan malzeme sınırlıdır. Ahşap, gürgen ve meşe ağaçlarından elde edilir. Pencere ve kapı doğramaları ile pencere ve dolap kapaklarının yapım malzemesidir. Midyat'ta ahşap malzemenin kullanılmamış olması, bölgede fazla ağaç bulunmaması ve taşçı geleneğine olan bağlılıktan kaynaklanmaktadır. Ayrıca ahşap, evlerde kullanılan mobilyaların yapımında da kullanılmıştır. Geçmişte ahşap mobilya yapımının özellikle Süryaniler arasında yaygın olduğu bilinmektedir. Demir, pencere ve şebekelerde; toprak, harç yapımında; alçı, tavanlarda yapılan basit süslemelerde kullanılmıştır.